Enhavo
- 1. Kio estas Esperanto?
- 2. Kia estas Esperanto? (mallonge)
- 3. Kiel oni uzas Esperanton?
- 4. Kial mi lernu Esperanton?
- 5. Kia estas Esperanto? (iom pli detale)
- 6. Ni kreu frazojn
- 7. Vort-konstruado
- 8. Nombroj
- 9. Gramatikaj finaĵoj
- 10. Vortareto
- 11. Eksciu pli
- Tri oftaj demandoj:
1. Kio estas Esperanto?
Ĝi estas lingvo konstruita por ebligi facilan komunikadon inter homoj de malsamaj landoj kaj kulturoj.
Ĝi estis lanĉita en 1887 fare de D-ro Ludvik Zamenhof sub la pseŭdonimo “Doktoro Esperanto” (kiu laŭvorte signifas “Doctor Hoper”)
Zamenhof nomis la lingvon “Lingvo Internacia” (International Language) sed homoj komencis nomi ĝin “La lingvo de D-ro Esperanto” kaj poste, simple “Esperanto”.
La bazaj reguloj kaj vortoj estis proponitaj de Zamenhof. Sed post kelkaj jaroj, homoj komencis lerni ĝin kaj formis mondan komunumon. Ekde tiam, Esperanto estis uzata (kaj evoluis) same kiel iu ajn alia lingvo. Do, ĝi estis fondita de unu viro sed evoluigita de milionoj!
2. Kia estas Esperanto? (mallonge)
Jen du frazoj en Esperanto pri Esperanto:
‘La ĉefa celo de Esperanto estas faciligi kontakton kaj komunikadon inter homoj, kiuj ne havas komunan gepatran aŭ nacian lingvon. Ĝi estas aparte taŭga lingvo por internacia komunikado inter “ordinaraj homoj”, kiuj interesiĝas pri aliaj landoj kaj popoloj.’
En la angla ĉi tio tradukas kiel:
‘The main aim of Esperanto is to make contact and communication easy between people who don’t have a common mother tongue (or national language). It is an especially suitable language for international communication between “ordinary people” who are interested in other countries and peoples.’
Plej multaj esperantistoj lernas la lingvon kiel plenkreskulo aŭ adoleskanto. Sed ĉi tio ne ĉiamas. Kelkfoje homoj renkontas kaj enamiĝas per Esperanto. Kiam ili havas infanojn, nature la unua lingvo, kiun la infanoj hejme aŭdas kaj parolas, estas Esperanto. Oni kalkulas, ke ekzistas ĉirkaŭ 1000 denaskaj esperantistoj tutmonde.
Esperanto estas …
• Facile lerni ol iu ajn nacia lingvo
• Regula (preskaŭ ne ekzistas esceptoj)
• Modula (kiel konstruaj blokoj, kiuj kunligas: post kiam oni scias kelkajn vortojn kaj bazajn regulojn pri gramatiko, oni povos krei verajn frazojn – ĉi tio permesas vin antaŭeniri tre rapide)
• Fonetika (se oni vidas vorton, oni scias kiel prononci ĝin; se oni aŭdas vorton, oni scias kiel literumi ĝin)
• Konata (al iu ajn kun konekto al eŭropa lingvo, inkluzive de la angla)
• Reala lingvo (ne kodo): ĉio, kio oni povas diri en nacia lingvo – ekzemple, la hispana, mongola aŭ angla – oni povas diri en Esperanto
3. Kiel oni uzas Esperanton?
• Enrete: per retpoŝto, Facebook, Twitter, blogoj, forumoj, interretaj babilejoj, Skype, ktp.
• Vidalvide, ĉe kunvenoj kaj kongresoj (lokaj, naciaj, regionaj, mondaj)
• Vojaĝe (ekzistas servo, nomata Pasporta Servo, per kiu oni povas loĝi senpage en la hejmoj de esperantistoj ĉirkaŭ la mondo)
• Per libroj (centoj da miloj da titoloj, kaj tradukitaj kaj originalaj)
• Per revuoj (kaj presitaj kaj interretaj, inkluzive de monata revuo pri politiko kaj aktualaj aferoj, ofte kun rakontoj ne kovritaj de la ĉefaj novaĵservoj anglo-centraj)
• Per muziko, dramo kaj poezio
4. Kial mi lernu Esperanton?
Ekzistas multaj kialoj. Jen nur kvar:
• Por justa internacia komunikado (por ke ‘A’ ne devu lerni la lingvon de ‘B’, aŭ inverse)
• Ĉar ĝi estas fascina lingvo laŭ si mem (Esperanto estas mirinda dezajnaĵo)
• Kiel saltotabulo al aliaj lingvoj (uzi Esperanton kiel enkondukon al la studado de fremdaj lingvoj)
• Por idealismaj kialoj (labori al monda paco kaj la gefrateco de la homaro, ktp.)
[Ĉu vi ankoraŭ ne estas konvinkita? Vidu tri oftajn demandojn ĉe la fino.]
5. Kia estas Esperanto? (iom pli detale)
Unue, skribado kaj prononcado:
Alfabeto: la literoj estas samaj kiel en la angla, krom ne ekzistas q, w, x aŭ y. Plus ekzistas 6 leteroj kun supersignoj: ĉ ĝ ĥ ĵ ŝ ŭ
Plej multaj konsonantoj estas prononcitaj kiel en la angla. Tamen:
c estas prononcita ts
ĉ estas kiel ch en church
g estas ĉiam kiel g en get
ĝ estas kiel g en gel
ĥ (malofta sono) estas kiel ch en la skota vorto loch
j estas prononcita y
ĵ estas kiel s en treasure
r estu trilita (kiel en la itala)
s estas ĉiam kiel s en set
ŝ estas kiel sh en shoe
ŭ estas prononcita w, sed preskaŭ ĉiam okazas post a aŭ e por formi diftongon
La vokaloj – a e i o u – estas prononcitaj kiel en la itala, aŭ iomete en la angla frazo “Are there three or two?”
La streso estas ĉiam en la antaŭlasta silabo (ekzemple, familio estas prononcita “fa-mi-LI-o”)
Por pli da informo rigardu ĉi tiun filmeton.
6. Ni kreu frazojn
Parto A
I. Elektu Subjekton: mi (I); vi (you); li (he); ŝi (she); kato (a cat); la kato (the cat); floro (a flower); la floro (the flower); la viro (the man); la virino (the woman)
II. Elektu Verbon: estas (am / is / are); estis (was / were); ŝatas (like / likes); ŝatis (liked); vidas (see / sees); kuras (run / runs / am running / is running); kuris (ran); havas (have / has)
III. Elektu Objekton (por ŝatas, ŝatis, vidas aŭ vidis): (Same kiel temo, sed aldonu ‘-n’. Ekz. ‘La virino’ fariĝas ‘la virinon’.)
Aŭ, elektu Adjektivon (por ĉi tiuj aŭ aliaj): bela (beautiful); malbela (ugly); granda (big); malgranda (small); rapida (fast)
Nun faru frazon (I + II + III):
Mi ŝatas vin. (I like you.)
Vi ŝatas min. (You like me.)
La floro estas bela. (The flower is beautiful.)
Kato kuris. (A cat ran.)
Mi ŝatas la malgrandan katon. (I like the small cat.) – Rimarku kiel ankaŭ la adjektivo ‘malgranda’ prenas la ‘n’.
Parto B: Demandoj kaj negativoj
Por fari demandon simple komencu la frazon per ‘Ĉu’ (prononcita ‘choo’):
Ĉu vi ŝatas min? (Do you like me?)
Ĉu la floro estas bela? (Is the flower beautiful?)
Ĉu kato kuris? (Did a cat run?)
Por fari frazon negativa metu ‘ne’ (prononcita ‘neh’), antaŭ la verbo:
Vi ne ŝatas min. (You don’t like me.)
La kato ne kuris. (The cat didn’t run.)
La virino ne estas malbela. (The woman isn’t ugly.)
Parto C: Pluraloj
Por fari substantivon plurala, aldonu ‘j’ – post la ‘o’ (sed antaŭ la n se ekzistas):
Katoj (cats)
Floroj (flowers)
Mi ŝatas florojn. (I like flowers.)
En frazo, se substantivo estas pluralo, tia ankaŭ estas iu ajn adjektivo asociita kun ĝi:
Malgrandaj katoj kuras. (Small cats run.)
La floroj estas belaj. (The flowers are beautiful.)
Ŝi havas belajn florojn. (She has beautiful flowers.) – Rimarku kiel la adjektivo ‘bela’ prenas kaj la j kaj la n.
Parto D: Regulaĵoj en Esperanto
Ĉu vi rimarkis iujn regulaĵojn en la listoj da vortoj? Ekzemple:
Se ‘Mi havas katon’ signifas ‘I have a cat’, kiel vi dirus ‘I had a cat’?
Se ‘malgranda’ signifas ‘small’, kio signifas ‘malrapida’?
(Respondoj aperas sube)
Kontraste al la angla, kaj al multaj aliaj lingvoj, ĉi tiuj regulaĵoj – kaj multaj similaj – estas tute koheraj. Verboj ĉiam finas per ‘as’ por la nuntempo kaj ‘is’ por la pasinteco. Se adjektivo havas malon, oni povas fari ĝin simple per meti ‘mal’ antaŭ tiu adjektivo.
Respondoj:
Mi havas katon = ‘Mi havas katon’. Do …
Mi havis katon = ‘Mi havis katon’
I have a cat = ‘Mi havas katon’. Do…
I had a cat = ‘Mi havis katon’
7. Vort-konstruado
En vortaro Esperanto-Angla, la angla-al-Esperanta parto estas ĉiam multe pli granda ol la Esperanto-al-angla parto. Kial? Ĉar Esperanto havas lertan kaj plene koheran sistemon de prefiksoj kaj sufiksoj.
Ekzistas 42 oficialaj (10 prefiksoj + 32 sufiksoj). Jen nur 8:
• mal– Do, ‘granda’ = big → ‘malgranda’ = small
• pra– ‘avo’ = grandfather → ‘praavo’ = great-grandfather
• –aĵ ‘pentri’ = to paint → ‘pentraĵo’ = a painting
• –ar ‘leono’ = a lion → ‘leonaro’ = a pride of lions (Similarly ‘birdaro’ = a flock of birds)
• –ej ‘lerni’ = to learn → ‘lernejo’ = a place of learning, i.e. a school
• –il ‘kalkuli’ = to calculate → ‘kalkulilo’ = a calculator
• –ig ‘blanka’ = white → ‘blankigi’ = to whiten
• –ul ‘lerta’ = clever → ‘lertulo’ = a clever person
Multaj el ili povas esti kombinitaj, ekz. mal-san-ul-ej-o = loko por homoj, kiuj estas malsanaj, t.e. hospital
Prefiksoj kaj sufiksoj estas ankaŭ vortoj (teknike, radikoj). Ekz. ‘aro’ = a collection or a group
8. Nombroj
Ĉiuj, kiujn vi devas scii por 1-999999 estas tiuj 12 vortoj:
1 unu
2 du
3 tri
4 kvar
5 kvin
6 ses
7 sep
8 ok
9 naŭ
10 dek
100 cent
1000 mil
Jen kiel oni kreas la aliajn nombrojn. Ekzemple:
11 dek unu
20 dudek
27 dudek sep
102 cent du
387 tricent okdek sep
1024 mil dudek kvar
2345 dumil tricent kvardek kvin
Do, kiel oni diru 8888?
(Respondo aperas sube*)
Kaj, se oni volas diri 0, ĝi estas “nul”.
9. Gramatikaj finaĵoj
* Unue, la respondo de la antaŭa sekcio:
8888 = okmil okcent okdek ok
Jen la ĉefaj gramatikaj finaĵoj en Esperanto:
• -o = substantivo (ekz. ‘kuko’ = cake)
• -as = verbo en nuntempo (ekzemple, ‘manĝas’ = eats)
-is = pasinta tempo (ekzemple, ‘manĝis’ = ate)
-os = estonta tempo (ekzemple, ‘manĝos’ = will eat)
-u = ordono (ekzemple ‘manĝu!’ = eat!)
-i = la infinitivo (ekzemple, ‘manĝi’ = to eat)
• -a = adjektivo (ekzemple, ‘dolĉa’ = sweet)
• -e = adverbo (ekzemple, ‘dolĉe’ = sweetly)
• -j = pluralo (ekzemple, ‘dolĉa kuko’ = a sweet cake → ‘dolĉaj kukoj’ = sweet cakes)
• -n = la objekto de frazo aŭ propozicio (ekzemple, ‘Mi manĝis dolĉan kukon.’ = I ate a sweet cake. → ‘Mi manĝis dolĉajn kukojn.’ = I ate sweet cakes.)
10. Vortareto
| Esperanto | Angla |
|---|---|
| aer-o | air |
| ag-i | act |
| akcept-i | accept |
| akv-o | water |
| al | to |
| ali-a | [an]other |
| alt-a | tall, high |
| amik-o | friend |
| am-o | love |
| ankoraŭ | still, yet |
| anstataŭ | instead of |
| antaŭ | before |
| apart-a | separate |
| aper-i | appear |
| apud | next to, by |
| artikol-o | article |
| art-o | art |
| asoci-o | association |
| atend-i | wait |
| aŭ | or |
| aŭd-i | hear |
| aŭskult-i | listen |
| aŭt(omobil)-o | car |
| aŭtobus-o | bus |
| aŭtun-o | autumn, fall |
| baldaŭ | soon |
| best-o | animal |
| bezon-o | need |
| bild-o | picture |
| bird-o | bird |
| bon-o | good |
| ĉef-a | principal |
| cel-o | aim, goal |
| cert-a | certain |
| ĉu | ? (question) |
| da | of (quantity) |
| decid-i | decide |
| dekstr-a | right |
| demand-o | question |
| dezir-i | desire, wish |
| direkt-i | direct |
| divers-a | varied |
| dolĉ-a | sweet |
| dom-o | house |
| don-i | give |
| dorm-i | sleep |
| dum | during |
| edz-o | husband |
| ekster | outside |
| ekzempl-o | example |
| elekt-i | choose |
| en | in |
| esper-i | hope |
| est-i | be |
| facil-a | easy |
| fajr-o | fire |
| fakt-o | fact |
| fal-i | fall, drop |
| far-i | do, make |
| fenestr-o | window |
| fest-o | celebration |
| film-o | film |
| fin-i | finish |
| fiŝ-o | fish |
| flank-o | side |
| flav-a | yellow |
| flor-o | flower |
| flug-i | fly |
| foj-o | turn, time |
| forges-i | forget |
| fort-a | strong |
| frap-i | hit, knock |
| frat-o | brother |
| fru-e | early |
| frukt-o | fruit |
| funkci-i | function |
| gazet-o | magazine |
| ĝeneral-a | general |
| ĝis | until, to |
| glas-o | glass |
| grand-a | big, large |
| grav-a | important |
| grup-o | group |
| ĝust-a | exact, just |
| halt-i | stop |
| hav-i | have |
| hejm-o | home |
| help-o | help |
| histori-o | history |
| hor-o | hour |
| ide-o | idea |
| inform-i | inform |
| instru-i | teach |
| interes-i | interest |
| ir-i | go |
| jar-o | year |
| jes | yes |
| ĵet-i | throw |
| jun-a | young |
| kaj | and |
| kamp-o | field |
| kant-i | sing |
| kap-o | head |
| kapt-i | catch |
| kar-a | dear |
| kaŝ-i | hide |
| kaŭz-o | cause |
| kelk-a | some |
| klas-o | class |
| knab-o | boy |
| kolekt-i | collect, gather |
| kolor-o | colour |
| komerc-o | commerce |
| kompren-i | understand |
| komun-a | [in] common |
| kongres-o | congress |
| kon-i | know |
| konsent-i | agree |
| konsil-o | advice |
| kontraŭ | against |
| kost-i | cost |
| kresk-i | grow |
| krom | besides |
| kuir-i | cook |
| kultur-o | culture |
| kun | with |
| kuŝ-a | laid down |
| la | the |
| labor-o | work |
| lac-a | tired |
| land-o | country |
| last-a | last |
| leg-i | read |
| legom-o | legume |
| lern-i | learn |
| libr-o | book |
| lig-i | tie, bind |
| lign-o | wood |
| lingv-o | language |
| lud-i | play |
| manĝ-i | eat |
| mank-o | lack of |
| man-o | hand |
| mar-o | sea |
| maten-o | morning |
| memor-o | memory |
| met-i | put |
| mez-o | middle |
| mir-o | marvel |
| mon-o | money |
| mult-a | much |
| naci-a | national |
| natur-o | nature |
| ne | no, not |
| neces-a | necessary |
| nom-o | name |
| nov-a | new |
| nur | only |
| oft-e | often |
| okaz-o | occasion |
| ol | than |
| opini-o | opinion |
| ordinar-a | common |
| organiz-i | organise |
| pac-o | peace |
| paĝ-o | page |
| pan-o | bread |
| paper-o | paper |
| pardon-i | forgive |
| part-o | part |
| patr-o | father |
| pec-o | piece |
| pens-o | thought |
| perd-i | loose |
| pet-i | ask for |
| pied-o | foot |
| plen-a | full |
| pli (ol) | more (than) |
| (ne) plu | (no) further |
| plur-aj | several |
| poem-o | poem |
| popol-o | people |
| post | after |
| poŝt-a | postal |
| pov-i | be able to |
| precip-e | especially |
| prefer-i | prefer |
| pret-i | ready |
| pri | about |
| produkt-o | product |
| proksim-e | close by |
| propr-a | own |
| prov-i | try |
| publik-a | public |
| pur-a | clean, pure |
| rakont-i | tell |
| rapid-a | fast, quick |
| regul-o | rule |
| rekomend-i | recommend |
| rimark-i | notice |
| ripet-i | repeat |
| river-o | river |
| romp-i | break |
| rond-a | round |
| ŝajn-i | seem |
| salon-o | parlour |
| sam-a | same |
| san-a | healthy |
| ŝanĝ-i | change |
| ŝat-i | like |
| sci-i | know |
| seĝ-o | seat |
| sen | without |
| send-i | send |
| serĉ-i | search |
| serv-o | service |
| sid-a | seated |
| signif-i | mean, signify |
| sinjor-o | mister |
| ŝip-o | ship |
| situaci-o | situation |
| skatol-o | box |
| skrib-i | write |
| sol-a | sole, alone |
| son-o | sound |
| special-a | special |
| spert-o | experience |
| star-i | stand |
| ŝtat-o | state (polit.) |
| strat-o | street |
| stud-i | study |
| sub | under |
| sufiĉ-a | enough |
| sukces-o | success |
| sun-o | sun |
| super | above |
| sur | on |
| tabl-o | table |
| tag-o | day |
| tamen | however |
| teatr-o | theatre |
| telefon-o | telephone |
| ten-i | hold |
| ter-o | earth |
| tim-o | fear |
| tra | through |
| traduk-i | translate |
| tranĉ-i | cut |
| trink-i | drink |
| trov-i | find |
| tuj | immediately |
| tuŝ-i | touch |
| universal-a | universal |
| urb-o | city |
| uz-i | use |
| varm-a | warm |
| vend-i | sell |
| ver-a | true |
| vesper-o | evening |
| vest-o | garment |
| viand-o | meat |
| vid-i | see |
| vir-o | man |
| vitr-o | glass |
| viv-o | life |
| vizit-i | visit |
| vojaĝ-i | travel |
| voj-o | way, route |
| vok-i | call |
| vol-i | want |
| vort-o | word |
| zorg-o | care |
11. Eksciu pli
Jen nur du aliaj retejoj por pli da informoj (kaj pli da utilaj ligoj):
• Aŭstralia Esperanto-Asocio
• Doktoro Dada
Jen du retejoj, kie oni povas lerni Esperanton senpage:
• Duolingo (ankaŭ havebla kiel saĝtelefona apo)
• Lernu!
Tri oftaj demandoj:
1. “Kial ne la angla? Ĉu ĝi jam ne estas la internacia lingvo?”
(Tio kutime estas la unua demando, kiun oni faras pri Esperanto en anglalingvaj landoj. Ne tiom multe en aliaj landoj. :-))
Jen du respondoj:
• Esperanto estas pli facila
• Esperanto estas pli justa
Kvankam multaj homoj tra la tuta mondo studas la anglan, kaj ofte pensas, ke ili bone parolas, nombro da homoj, kiuj povas partopreni en ne-banala konversacio en la angla, estas tre malgrandaj ekster anglalingvaj landoj. Parolpovi la anglan eble sufiĉas por vojaĝi kiel turisto en multaj lokoj, sed ne por pli.
2. “Ĉu Esperanto estas vera lingvo? (Aŭ ĉu ĝi estas artefarita kaj sekve senanima?)”
Ĉiuj lingvoj estas, unusence ‘artefaritaj’. Aliflanke, eble oni povus diri, ke Esperanto estas artefarita lingvo, same kiel aŭto estas artefarita ĉevalo. Ĉevaloj estas bonegaj, ili estas belaj, sed ĉevalo verŝajne ne estus via unua elekto, se vi volus rapide veturi ien. Tamen se vi volus havi amuzan posttagmezon, via elekto estus malsama. Aŭtoj estis dezajnitaj por esti rapidaj. Esperanto estis dezajnita por esti rapide lernata.
Homoj, kiuj lernis plurajn lingvojn inkluzive de Esperanto, konstante raportis, ke ili povis lerni Esperanton almenaŭ kvinfoje pli rapide ol eŭropan lingvon.
Multaj aziaj homoj diris, ke ili pasigis pli ol dek jarojn lernante la anglan sen vere atingi ion ajn, tamen ili fluas en Esperanto post nur unu jaro.
‘Artefarita’ estas bona. Neniu ne-artefarita lingvo povas esti tiom facila kiel Esperanto. La angla certe ne.
3. “Kiom sukcesa estas Esperanto?”
Multaj homoj, kiuj aŭdis pri Esperanto – eble antaŭ multaj jaroj – pensas, ke ĝi estas “nur malsukcesa projekto”.
Ĉu ni povas juĝi ĝian sukceson per kiom da esperantistoj ni persone renkontas dum niaj ĉiutagaj vivoj (precipe en Aŭstralio)? Fakte vi eble jam renkontis iujn kaj ne rimarkis tion.
Do, kiom da homoj parolas Esperanton tutmonde?
Estas tre malfacile diri (kion ekzakte signifas “paroli”?). La finna lingvisto Jouko Lindstedt donis la sekvajn taksojn (en 1996) de lingvaj kapabloj ene de tutmonda Esperanto-komunumo, bazitaj sur enketoj en multaj landoj:
Ĉirkaŭ 1 000 havas Esperanton kiel sian unuan lingvon (infanoj de gepatroj kies komuna lingvo estis Esperanto)
Ĉirkaŭ 10 000 flue parolas ĝin.
Ĉirkaŭ 100 000 povas uzi ĝin aktive.
Ĉirkaŭ 1 miliono komprenas grandan kvanton pasive.
Ĉirkaŭ 10 milionoj iam iome studis ĝin.
Ankaŭ,
– Google Translate, Facebook, Firefox kaj Linukso ĉiuj subtenas Esperanton
– La ĉina registaro eldonas novaĵojn en Esperanto preskaŭ ĉiutage
– La Esperanto-versio de Wikipedia havas pli da artikoloj ol, ekzemple, la dana aŭ hebrea versio
– La Romkatolika Eklezio akceptis Esperanton kiel liturgia lingvo
– Hungario havis ŝtat-aprobitajn ekzamenojn en Esperanto ekde 2001 (Pli ol 35 000 homoj estis ekzamenitaj ĝis nun)
– Pli ol 800 000 homoj registris sin lerni Esperanton per Duolingo, retejo kaj apo